13.10.04
Lesestoff
Frå skiftet etter Peder Christophersen, far til Elias Blix (død 1839, skifte frå året etter), veit vi noko om kva som fanst av lesestoff på Volden, heimstaden hans. Det er nemnt fleire bøker, og alt er religiøs litteratur: To huspostillar fanst det i huslyden, ei bønebok og fleire salme- og songbøker. Fleirtalet av norske heimar åtte bøker i denne tida, og det er ikkje noko påfallande verken ved mengda eller utvalet av litteratur i heimen på Volden. Den viser seg snarare som typisk. Fleire forskarar har nytta arveskifte som kjelde til kunnskap om lesevanane til tidlegare generasjonar. Den mest omfattande undersøkinga er Lesande bønder av Jostein Fet. I skifta frå Sunnmøre frå tiåret 1830-1839 fann Fet at det var registrert bøker i nesten 60 % av dødsbua. Alt 70 år tidlegare (tiåret 1760-1769) hadde prosenten passert 40. I Beiarn, nabobygda til Gildeskål, har Øystein Ringaker gått gjennom heile det tilgjengelege skiftematerialet frå 1700-talet og funne bøker i 1/3 av skifta. Og Salten-området låg i det heile ikkje noko etter Sunnmøre når det galdt spreiing av litteratur, snarare tvert om. Alan Hutchinson, som har undersøkt eit representativt utval skifte frå heile Salten futedøme gjennom 1700-talet, fann bøker i 60% av undersøkte dødsbu alt så tidleg som i 1790-åra(1).
Boktitlane som fanst på Volden var mellom dei mest populære, både i nærområdet og i andre delar av landet. Ein huspostill er ei bok som inneheld evangelietekstane for alle sun- og helgedagar i kyrkjeåret, med trykte preiker eller forklåringar til. På Volden hadde dei to. Den av Sjællands-biskopen Jesper Brochmand, utgjeven første gong i 1635-38 og seinare i mange opplag, hadde lenge ein heilt dominerande posisjon i Danmark-Noreg. Men den opphavleg tyske Evangeliske Hjerte-Speyl av Heinrich Müller (første danske utgåve 1711) vart endå meir populær(2).
Salmeboka var ei viktig og innhaldsrik bok, og mykje meir enn ei songbok. Her stod òg alle bibeltekstane og bønene som vart lesne i kyrkja gjennom året, og ei samling bøner til personleg bruk. Nokre utgåver inneheldt jamvel teksten til Luthers lille katekisme. På Volden hadde dei salmeboka til Thomas Kingo, utgjeven i 1699 med den offisielle tittelen Kirke-Psalmebog, og lenge einerådande i Danmark-Noreg. Men på 1800-talet hadde den to konkurrentar, Ove Guldbergs frå 1778, og Evangelisk-Christelig Psalmebog frå 1798. Skal ein setje teologiske merkelappar på dei, representerer Kingo den lutherske ortodoksien, Guldberg pietismen og Evangelisk-Christelig rasjonalismen. I Gildeskål kyrkje vart Guldberg innført [NÅR?]. Den inneheldt mellom anna mange av Hans Adolph Brorson sine salmar.
Dei hadde òg to andre songbøker i heimen, Siælens Luth av den trønderske diktarpresten Marcus C. Volqvartz og Catechismus-Sange av den nordlandske kollegaen hans, Petter Dass. Det er verd å merke seg at populariteten til herr Petter ikkje var avgrensa til Nordland. Av dei 1203 identifiserbare songbokeksemplara i materialet til Jostein Fet (s. 236) frå Romsdals amt og Øvre Telemark (1690-1839) kjem desse fire titlane på topp: 1. Petter Dass, Cathechismus-Sange (førsteutgåve 1715), 257 eksemplar; 2. Petter Dass, Evangelie-Sange (1722), 195 eks.; 3. Thomas Kingo, Aandelige Siunge-Koor (1674-81), 166 eks.; 4. Marcus C. Volqartz, Siælens Luth (1714), 97 eks. På 6. plass kjem Petter Dass, Bibelsk Viise-Bog (1711), med 48 eksemplar. I offisielle salmebøker kom Petter Dass først med i Landstads frå 1869. Men songane hans har altså vore svært populære gjennom heile 1700- og 1800-talet. Marcus Volqvartz' song "hev vore kjend yver heile Noreg, men mest Nordanfjells", ifølgje Rynning (1.124-125). "Dei originale songane er rike på bilete, fulle av barokke innfall og ofte prydde med akrostikon. Dei vart serleg populære, men lite tenlege til kyrkjebruk. Volqvartz nyttar helst verdslege tonar."
Den siste boka som er nemnt i skiftet etter Peder Christophersen er bøneboka Besværede Søe-Mænds søde Siæle-Roe (førsteutgåve 1730). Den anonyme forfattaren var Johan H. Heitmann, visstnok ein skippar frå Helgeland. "Sjymajnn," som boka heitte på folkemunne, var svært mykje i bruk mellom fiskarar. "Det var en meget yndet Bog, og neppe nogen Lofot-farer undlod at tage den med til fiskeværet," fortalde lokalhistorikaren Mikal Jakobsen (sitert etter Fet 221). Den høyrde altså med i Lofotkista til Peder Christophersen også. Undersøkingane til Hutchinson og Fet stadfestar at boka var svært populær mellom fiskarar, ikkje berre nordpå, men òg på Sunnmøre.
Det er ikkje nemnt noko om bibel eller nytestamente [ATTERHALD: Eg har ikkje sett skifteprotokollen sjølv enno, det kan vere at sekundærlitteraturen har utelate noko]. Det er ikkje påfallande. Postillen og salmeboka var langt meir utbreidd, og desse bøkene var dei viktigaste kjeldene til bibelkunnskap for folk flest, dei inneheldt jo eit stort utval bibeltekstar. Å eige ein bibel vart først vanleg seinare på 1800-talet, da Bibelselskapet gav ut og spreidde rimelege bibelutgåver. Meir påfallande er det at verken katekisme eller katekismeforklaring er nemnt. Dette var dei sentrale lærebøkene i skolen og konfirmasjonsundervisninga. No viser Fet (162) at katekismen sjeldan er synleg i skiftemateriale. Anten var boka så lita eller så vanleg at ein ikkje har brydd seg med å registrere den, eller behovet var dekt på annan måte. Pontoppidans forklaring inneheldt heile katekismeteksten, og mange utgåver av Kingos salmebok trykte den også.
Boktitlane som fanst på Volden var mellom dei mest populære, både i nærområdet og i andre delar av landet. Ein huspostill er ei bok som inneheld evangelietekstane for alle sun- og helgedagar i kyrkjeåret, med trykte preiker eller forklåringar til. På Volden hadde dei to. Den av Sjællands-biskopen Jesper Brochmand, utgjeven første gong i 1635-38 og seinare i mange opplag, hadde lenge ein heilt dominerande posisjon i Danmark-Noreg. Men den opphavleg tyske Evangeliske Hjerte-Speyl av Heinrich Müller (første danske utgåve 1711) vart endå meir populær(2).
Salmeboka var ei viktig og innhaldsrik bok, og mykje meir enn ei songbok. Her stod òg alle bibeltekstane og bønene som vart lesne i kyrkja gjennom året, og ei samling bøner til personleg bruk. Nokre utgåver inneheldt jamvel teksten til Luthers lille katekisme. På Volden hadde dei salmeboka til Thomas Kingo, utgjeven i 1699 med den offisielle tittelen Kirke-Psalmebog, og lenge einerådande i Danmark-Noreg. Men på 1800-talet hadde den to konkurrentar, Ove Guldbergs frå 1778, og Evangelisk-Christelig Psalmebog frå 1798. Skal ein setje teologiske merkelappar på dei, representerer Kingo den lutherske ortodoksien, Guldberg pietismen og Evangelisk-Christelig rasjonalismen. I Gildeskål kyrkje vart Guldberg innført [NÅR?]. Den inneheldt mellom anna mange av Hans Adolph Brorson sine salmar.
Dei hadde òg to andre songbøker i heimen, Siælens Luth av den trønderske diktarpresten Marcus C. Volqvartz og Catechismus-Sange av den nordlandske kollegaen hans, Petter Dass. Det er verd å merke seg at populariteten til herr Petter ikkje var avgrensa til Nordland. Av dei 1203 identifiserbare songbokeksemplara i materialet til Jostein Fet (s. 236) frå Romsdals amt og Øvre Telemark (1690-1839) kjem desse fire titlane på topp: 1. Petter Dass, Cathechismus-Sange (førsteutgåve 1715), 257 eksemplar; 2. Petter Dass, Evangelie-Sange (1722), 195 eks.; 3. Thomas Kingo, Aandelige Siunge-Koor (1674-81), 166 eks.; 4. Marcus C. Volqartz, Siælens Luth (1714), 97 eks. På 6. plass kjem Petter Dass, Bibelsk Viise-Bog (1711), med 48 eksemplar. I offisielle salmebøker kom Petter Dass først med i Landstads frå 1869. Men songane hans har altså vore svært populære gjennom heile 1700- og 1800-talet. Marcus Volqvartz' song "hev vore kjend yver heile Noreg, men mest Nordanfjells", ifølgje Rynning (1.124-125). "Dei originale songane er rike på bilete, fulle av barokke innfall og ofte prydde med akrostikon. Dei vart serleg populære, men lite tenlege til kyrkjebruk. Volqvartz nyttar helst verdslege tonar."
Den siste boka som er nemnt i skiftet etter Peder Christophersen er bøneboka Besværede Søe-Mænds søde Siæle-Roe (førsteutgåve 1730). Den anonyme forfattaren var Johan H. Heitmann, visstnok ein skippar frå Helgeland. "Sjymajnn," som boka heitte på folkemunne, var svært mykje i bruk mellom fiskarar. "Det var en meget yndet Bog, og neppe nogen Lofot-farer undlod at tage den med til fiskeværet," fortalde lokalhistorikaren Mikal Jakobsen (sitert etter Fet 221). Den høyrde altså med i Lofotkista til Peder Christophersen også. Undersøkingane til Hutchinson og Fet stadfestar at boka var svært populær mellom fiskarar, ikkje berre nordpå, men òg på Sunnmøre.
Det er ikkje nemnt noko om bibel eller nytestamente [ATTERHALD: Eg har ikkje sett skifteprotokollen sjølv enno, det kan vere at sekundærlitteraturen har utelate noko]. Det er ikkje påfallande. Postillen og salmeboka var langt meir utbreidd, og desse bøkene var dei viktigaste kjeldene til bibelkunnskap for folk flest, dei inneheldt jo eit stort utval bibeltekstar. Å eige ein bibel vart først vanleg seinare på 1800-talet, da Bibelselskapet gav ut og spreidde rimelege bibelutgåver. Meir påfallande er det at verken katekisme eller katekismeforklaring er nemnt. Dette var dei sentrale lærebøkene i skolen og konfirmasjonsundervisninga. No viser Fet (162) at katekismen sjeldan er synleg i skiftemateriale. Anten var boka så lita eller så vanleg at ein ikkje har brydd seg med å registrere den, eller behovet var dekt på annan måte. Pontoppidans forklaring inneheldt heile katekismeteksten, og mange utgåver av Kingos salmebok trykte den også.
Notar:Sjå òg:
(1) Hutchinson 91: "Eie av bøker utviklet seg slik: I 1730-utvalget hadde 15% av bo bøker, i 1750- 25%, 1770- 50% og i utvalget fra 1790-årene 60%." Ein bør leggje til at utvalet til Hutchinson er langt mindre enn det til Fet, og at bøker berre er av underordna interesse i arbeidet hans.
(2) "Den mest utbredte postill [i Beiarn på 1700-talet] var dr. Müller. Brochmands postill var også vanlig," Ringaker, 86. "Vanligste [i Salten futedøme på 1700-talet] var postiller av en Dr.Møller og en Dr.Brochman," Hutchinson, 327. Kvantifiseringa hos Fet, 204 av funna frå 1690-1839 syner at desse to postillane var dei mest utbreidde i alle dei fire futedøma han har undersøkt. Fordelinga er slik: På Sunnmøre utgjer Müllers postill 54 % av det samla talet identifiserbare postillar, Brochmands 19,5 %. I Romsdal har Müller 50,5 %, Brochmand 27,3. På Nordmøre er tala 47,6 % til Müller og 33,1 % til Brochmand, og i Øvre Telemark 34,6 % Müller og 24,1 % Brochmand. I undersøkinga til Fet er materialet frå Sunnmøre det største og mest fullstendige, frå dei andre futedøma er det undersøkt eit mindre utval skifte som kontroll.
Kommentarar:
